Ek ontvang nou die dag die vraag oor wat die reël is wanneer twee leksikale hoofwerkwoorde (op skoolvlak beter bekend as “selfstandige hoofwerkwoorde”) in dieselfde neweskikkend komplekse sin (oftewel veelvoudige sin) voorkom en hierdie sin in die verlede tyd geskryf moet word. Die sin wat ons as voorbeeld gaan gebruik, is: Die kat en die hond hardloop in die bos, en hulle soek na voëls.
Die algemene reël in skoolmateriaal is dat indien albei werkwoorde ’n afsonderlike handeling voorstel, elkeen in die verlede tyd geskryf moet word. In die bostaande sin stel hardloop en soek elkeen ’n afsonderlike handeling voor, en daarom behoort elkeen die verledetydsvorm te kry:
- Die katte en die honde het in die bos gehardloop, en hulle het gesoek na voëls.
Hoe kan jy vir leerders aantoon dat albei leksikale (selfstandige) hoofwerkwoorde ’n afsonderlike handeling voorstel? Antwoord: Verdeel die neweskikkend komplekse (veelvoudige) sin in twee simplekse (enkelvoudige) sinne waarin een van hierdie hoofwerkwoorde voorkom. Gebruik dan prente om die handeling wat deur elkeen van dié sinne voorgestel word, uit te beeld.
|
Nota: Werkwoorde wat nie elkeen ’n afsonderlike handeling aandui nie Daar is egter sinne waarin ons twee werkwoorde het wat wil voorkom soos hoofwerkwoorde, maar waar die betrokke sin eintlik ’n simplekse (enkelvoudige) sin is. Lees die volgende sin: 2. Hy staan en sukkel heeldag met my. In die bostaande sin stel die werkwoord staan en sukkel nie afsonderlike handelinge voor nie. Trouens, slegs een van hulle is ’n leksikale (selfstandige) hoofwerkwoord wat die handeling voorstel, naamlik sukkel. Die werkwoord staan, aan die ander kant, word eerder aangewend om iets van die interne tyd te verklap, naamlik om aan te dui dat die proses van sukkel aanhou en nog nie klaar is nie. Daarby druk staan ook ’n negatiewe betekenis uit. Die twee werkwoorde vorm dus eerder een semantiese begrip binne ’n enkele simplekse (enkelvoudige) sin waar die een werkwoord (naamlik staan) ’n niehoofwerkwoord (oftewel medewerkwoord op skoolvlak) en die ander werkwoord (bv. werk) die leksikale (selfstandige) hoofwerkwoord is. Binne hierdie konteks kan verskillende verledetydspatrone geskep word: · Die niehoofwerkwoord (bv. staan) kry ge- in die verlede tyd, bv. Hy het die heeldag met my gestaan en sukkel. · Die niehoofwerkwoord kry ge-, maar word sonder en gebruik, bv. Hy het nog nooit geloop praat van die oorlog nie. · Die medewerkwoord kry nie ge- nie, maar dit word wel gevolg deur en, bv. Wie het dit loop en vertel? · Die medewerkwoord kry nie ge- nie, en dit word ook nie deur en gevolg nie, bv. De Rust het loop rus vir die dag. |
Kom ons keer weer terug na ons oorspronklike sin. Alternatiewelik kan die verlede tyd met presensvorme (oftewel teenwoordigetydsvorme) weergegee word. Dit is ’n stilistiese keuse wat die skrywer/spreker maak om ’n dramatiese effek te probeer skep, sodat die leser/hoorder die gebeure kan meeleef. Die skrywer/spreker bring dus die gebeure nader aan die leser/hoorder en maak dit onmiddelliker.
Wanneer ’n sin op hierdie manier geskryf word, sê ons dat die sin in die historiese teenwoordige tyd geskryf is. Normaalweg is daar in so ’n geval ’n aanduiding dat die gebeure in die verlede afspeel. Vergelyk die volgende voorbeeld uit Van Schoor (1983:134) waar daardie oggend (onderstreep) gebruik word om die verlede tyd aan te dui, waarná die teenwoordigetydsvorm van die werkwoorde (in vetdruk) gebruik word:
3. Daardie oggend neem hy sy koffertjie soos gewoonlik en draf skool toe …
Sou ons oorspronklike sin so ’n tydsuitdrukking soos daardie oggend bevat (sien (4)) én ’n mens die gebeure lewendig en dramaties wou uitbeeld, sou ’n mens kon skryf:
4. Daardie oggend hardloop die kat en die hond in die bos en soek die voëls.
Ek hoop dat die kwessie oor die vorm van die leksikale (selfstandige) hoofwerkwoord hiermee iets van die verlede is.
VivA-groete
Nadine Fouché-Karsten
Bronnelys
Anker, J., Botha, A., Fouché, J., Gouws, R., Hugo, J., Jansen van Nieuwenhuizen, I., Janse van Rensburg, C., Julies, G. & Vermaak, A. 2011. Platinum Afrikaans Leerderboek Graad 10. Kaapstad: Maskew Miller Learning.
Fouché-Karsten (ter perse). Die werkwoord in ’n neutedop. [Dit sal binnekort op Klaskamerhulpmiddels beskikbaar wees.]
Elspark Hoërskool. 2020. Die tye: Verlede tyd, teenwoordige tyd, toekomende tyd. https://news.hselspark.co.za/wp/wp-content/uploads/2020/06/Tye-van-die-werkwoord-week-6-en-7.pdf Datum van gebruik: 31 Januarie 2024.
Van Schoor, J.L. 1983. Die grammatika van Standaard-Afrikaans. Kaapstad: Lex Patria.
Taalversorging
Maureen van Helden